PREVENCIJA ISHEMIJSKE BOLESTI SRCA
Sažetak
Ishemijska bolest srca (IBS) globalno je vodeći uzrok smrtnosti, a u Srbiji je odgovorna za više od 45% svih smrtnih slučajeva, što je znatno iznad proseka Evropske unije. Nastaje kao posledica ateroskleroze koronarnih arterija, a glavni faktori rizika uključuju pušenje, hipertenziju, dislipidemiju, dijabetes, gojaznost, fizičku neaktivnost, nezdravu ishranu i stres. Prevencija kao osnov javnog zdravlja i zdravstvene politike svake zemlje predstavlja skup mera i aktivnosti usmerenih na očuvanje i unapređenje zdravlja, sprečavanje nastanka bolesti i komplikacija, kao i smanjenje smrtnosti i invaliditeta u populaciji i obuhvata primordijalni, primarni, sekundarni i tercijarni nivo. Ključne mere su usvajanje zdravih životnih navika: pravilna mediteranska ishrana, redovna fizička aktivnost (najmanje 150 minuta umerenog vežbanja nedeljno), održavanje zdrave telesne mase i prestanak pušenja. Kontrola bioloških faktora rizika, poput hipertenzije, dijabetesa i povišenog holesterola, takođe je esencijalna. Skrining program u okviru primarne prevencije igra važnu ulogu u ranom otkrivanju lica sa povećanim rizikom od IBS. Sekundarna prevencija obuhvata adekvatno lečenje i mere za sprečavanje daljih komplikacija kod pacijenata koji već boluju od IBS-a. Ovo uključuje farmakološku terapiju (antiagregacioni lekovi, beta-blokatori, statini), invazivne procedure poput koronarnih intervencija ili bajpas hirurgije i promenu loših životnih navika. Tercijarna prevencija usmerena je na rehabilitaciju pacijenata, smanjenje komplikacija i poboljšanje kvaliteta života. Iako su preporuke za prevenciju jasno definisane, njihova primena u Srbiji se suočava s izazovima. Neophodna je bolja koordinacija, kontinuirana edukacija stanovništva i unapređenje sistema zdravstvene zaštite, posebno u oblasti posthospitalne rehabilitacije. Sveobuhvatan, integrisan pristup koji uključuje javnozdravstvene i medicinske intervencije ključan je za dugoročno smanjenje tereta IBS u Srbiji.
Reference
World Health Organization. Cardiovascular diseases (CVDs) [Internet]. 2021 [posećeno 12.3.2024.]. dostupno na: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cardiovascular-diseases-(cvds)
Libby P, Buring JE, Badimon L, et al. Atherosclerosis. Nat Rev Dis Primers. 2019;5:56. doi:10.1038/s41572-019-0106-z
Benjamin EJ, Muntner P, Alonso A, et al. Heart disease and stroke statistics—2019 update: A report from the American Heart Association. Circulation. 2019;139(10):e56-e528. doi:10.1161/CIR.0000000000000659
Estruch R, Ros E, Salas-Salvadó J, et al. Primary prevention of cardiovascular disease with a Mediterranean diet. N Engl J Med. 2018;378(25):e34. doi:10.1056/NEJMoa1800389
Lee IM, Shiroma EJ, Lobelo F, et al. Effect of physical inactivity on major non-communicable diseases worldwide: An analysis of burden of disease and life expectancy. Lancet. 2019;380(9838):219-229. doi:10.1016/S0140-6736(12)61031-9
Ridker PM, Cook NR. Statins: New American guidelines for prevention of cardiovascular disease. Lancet. 2020;394(10212):2019-2021. doi:10.1016/S0140-6736(20)31882-0
Steptoe A, Kivimäki M. Stress and cardiovascular disease. Nat Rev Cardiol. 2019;16(4):215-229. doi:10.1038/s41569-018-0110-5
Savezni zavod za zaštitu zdravlja. Međunarodna klasifikacija bolesti, X revizija. Beograd: Savremena administracija, 1996.
Bertand ED, Ramsdale DR. Acute coronary syndrome: unstable angina and non-ST segment elevation myocardial infarction. B M J 2003;326:259-1261.
Vasiljević Z. Akutni koronarni sindrom: patofiziološki mehanizam, klasifi- kacija i klinički oblici. Acta Clinica 2006;6(1):29-36.
Fagle K, Goodman S, Avezum A, Budaj S, Sullinvan C, Lopez-Sandon J, for the GRACE Investigators. Practice variation and missed opportunities for reperfuson in ST segmentelevation myocardial infarction: findings from the GRACE. Lancet 2002;359:373-377.
Characteristics, treatment and outcome of patients with ACS in Europe and Mediterranean basin in 2004. Euro Heart Survey ASC II. Eur Heart J 2006;27(19):2285-93.
Fox KAA, Anderson FA, Dabbous OH, et al. Intervention in acute coronary syndromes: do patients undergo intervention on the basis of their risk characteristics? The Global Registry og Acute Coronary Events (GRACE). Heart 2007;93:177-182.
Vasiljević Z, Matić D, Mickovski-Katalina N, i sar. Prvi epidemiološki podaci o akutnom koronarnom sindromu u Srbiji. Acta Clinica 2006;6(1):13-16.
Vasiljević Z, Mickovski-Katalina N, Panić G, i sar. Klinička obeležja, lečenje i smrtnost bolesnika sa akutnim koronarnim sindromom u Srbiji od 2002. do 2005. godine: analiza podataka Nacionalnog registra za akutni koronarni sindrom. Srp Arh Celok Lek 2007;135(11-12):645-658.
Mickovski-Katalina N. Socijalno-demografske, bihejvioralne i kliničke karakteristike bolesnika sa akutnim infarktom miokarda kao činioci načina njihovog zbrinjavanja (Magistraska teza). Beograd: Medicinski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2005.
Roth GA, Mensah GA, Johnson CO, et al. Global burden of cardiovascular diseases and risk factors, 1990–2020. J Am Coll Cardiol. 2020;76(25):2982-3021. doi:10.1016/j.jacc.2020.11.010
Benjamin EJ, Virani SS, Callaway CW, et al. Heart disease and stroke statistics—2022 update: A report from the American Heart Association. Circulation. 2022;145(8):e153e639. doi:10.1161/CIR.0000000000001052
Nielsen KM, Foldspang A, Larsen M, Gerdes LU, Rassmussen S, Faergeman O. Estimating the incidence of the acute coronary syndrome: data from Danish cohort of 138 290 persons. Eur J Cardiovasc Prev Рехабил 2007;14 (5):608-614.
Nielsen KM. Acute coronary syndrome: incidence and prognosis. Dan Med Bull 2006;1:53-95.
GBD 2021 Risk Factor Collaborators. Global burden of disease study 2021: Cardiovascular risk factors. Lancet Glob Health. 2022;10(4):e481-e510. doi:10.1016/S2214-109X(22)00043-2
Eurostat. Cardiovascular disease mortality statistics [Internet]. 2023 [posećeno 12.3.2024.]. dostupno na: https://ec.europa.eu/eurostat
Janković S, Stojisavljević D, Jović-Vranes A, et al. Lifestyle factors and cardiovascular disease risk in Serbia: Data from the National Health Survey. Public Health. 2021;198:36-42. doi:10.1016/j.puhe.2021.06.010
Institut za javno zdravlje Srbije “Dr Milan Jovanović Batut”Akutni koronarni sindrom u Republici Srbiji 2022.Beograd, Batut;2023
Institut za javno zdravlje Srbije “Dr Milan Jovanović Batut” Istrazivanje zdravlja stanovništva Srbije 2001-2020. Beograd:Batut;2023.
World Health Organization. Cardiovascular diseases (CVDs) [Internet]. 2023 [posećeno 12. marta 2025.]. dostupno na: https://www.who.int/news-room/factsheets/detail/cardiovascular-diseases-(cvds)
Galyavych AS, Khairullin RN, Baleeva LV, Sabirzyanova AA, Sluter M, Akimova SV, et al. Risk Factors of Ischaemic Heart Disease in 419 385 Outpatients: a Long-term Comparative Study. Kardiologiia 2024;64:63–6.
Javaid A, Ali L, Razzaq K, Sadiq R. Modifiable risk factors and coronary artery disease severity: insights from a case-control analysis. 2023;Available from: https://bcsrj.com/ojs/index.php/bcsrj/article/download/577/738
Powell-Wiley TM, Poirier P, Burke LE, et al. Obesity and cardiovascular disease: A scientific statement from the American Heart Association. Circulation. 2021;143(21):e984-e1010. doi:10.1161/CIR.0000000000000973
Lear SA, Hu W, Rangarajan S, et al. The effect of physical activity on major cardiovascular diseases worldwide. Lancet. 2018;391(10120):2643-2654. doi:10.1016/S0140-6736(18)31185-6
Zarepour Ahmadabadi J, Zare Mehrjardi F, Ghanbary M, Mirzaei M. Identification of Effective Factors and Prediction of Ischemic Heart Disease Using Machine Learning Methods and Data from the Yazd Health Study (YaHS). Journal of Shahid Sadoughi University of Medical Sciences. 2024 Sep 29;
Micha R, Peñalvo JL, Cudhea F, et al. Association between dietary factors and mortality from heart disease. JAMA. 2017;317(9):912-924. doi:10.1001/jama.2017.0947
Steptoe A, Kivimäki M. Stress and cardiovascular disease. Nat Rev Cardiol. 2021;18(9):599-607. doi:10.1038/s41569-021-00508-8
Alwis M, Wijesinghe N. Coronary artery disease. Journal of the Ceylon College of Physicians [Internet] 2023;54:153–8. Dostupno na: https://storage.googleapis.com/jnl-sljo-j-jccp-files/journals/1/articles/8031/65a105f675edf.pdf
Valtorta NK, Kanaan M, Gilbody S, et al. Loneliness and risk of cardiovascular disease. Heart. 2016;102(13):1009-1016. doi:10.1136/heartjnl-2015-308790
Piepoli MF, Hoes AW, Agewall S, et al. European guidelines on cardiovascular disease prevention in clinical practice. Eur Heart J. 2021;42(34):3227-3337. doi:10.1093/eurheartj/ehab484
Nacionalni vodič dobre kliničke prakse za dijagnostikovanje i lečenje ishemijske bolesti srca. Vol. 2011. Beograd: Agencija za akreditaciju zdravstvenih ustanova; 2012. 54 p.
Estruch R, Ros E, Salas-Salvadó J, et al. Primary prevention of cardiovascular disease with a Mediterranean diet. N Engl J Med. 2018;378(25):e34. doi:10.1056/NEJMoa1800389
Whelton PK, Carey RM, Aronow WS, et al. 2017 ACC/AHA Hypertension guidelines. J Am Coll Cardiol. 2018;71(19):e127-e248. doi:10.1016/j.jacc.2017.11.006
Radna grupa za kardiovaskularne bolesti. Nacionalni vodič kliničke prakse: Preporuke za preventivni, dijagnostički i terapijski pristup bolesniku sa bolom u grudima. Beograd: Nacionalni komitet za izradu Vodiča kliničke prakse; 2002. 45 str. Dostupno na: https://www.zdravlje.gov.rs/view_file.php?file_id=679&cache=sr
Bull FC, Al-Ansari SS, Biddle S, et al. World Health Organization 2020 guidelines on physical activity and sedentary behaviour. Br J Sports Med. 2020;54(24):1451-1462. doi:10.1136/bjsports-2020-102955
Byrne R, Rossello X, Coughlan JJ, Barbato E, Berry C, Chieffo A, et al. ESC Scientific Document Group , 2023 ESC Guidelines for the management of acute coronary syndromes: Developed by the task force on the management of acute coronary syndromes of the European Society of Cardiology (ESC), European Heart Journal 2023; 44 (38):3720–3826. Available at: https://doi.org/10.1093/eurheartj/ehad191
Romano S. Sport in ischemic heart disease: Focus on primary and secondary prevention. Clinical Cardiology 2023;
Jha P, Ramasundarahettige C, Landsman V, et al. 21st-century hazards of smoking and benefits of cessation in the United States. N Engl J Med. 2019;368(4):341-350. doi:10.1056/NEJMsa1211128
Zheng Y, Ley SH, Hu FB. Global aetiology and epidemiology of type 2 diabetes mellitus and its complications. Nat Rev Endocrinol. 2018;14(2):88-98. doi:10.1038/nrendo.2017.151
Antithrombotic Trialists’ Collaboration. Aspirin in the primary and secondary prevention of vascular disease. Lancet. 2020;373(9678):1849-1860. doi:10.1016/S0140-6736(09)60503-1
Ponikowski P, Voors AA, Anker SD, et al. 2021 ESC Guidelines for the diagnosis and treatment of acute and chronic heart failure. Eur Heart J. 2021;42(36):3599-3726. doi:10.1093/eurheartj/ehab368
Ministarstvo zdravlja Republike Srbije. Pravilnik o nomenklaturi zdravstvenih usluga na primarnom nivou zdravstvene zaštite. Službeni glasnik RS. 2019;(70):1-45. Dostupno na: https://www.paragraf.rs/propisi/pravilnik-o-nomenklaturi-zdravstvenih-usluga-na-primarnom-nivou-zdravstvene-zastite.html
Ministarstvo zdravlja Republike Srbije. Nacionalni program prevencije, lečenja i kontrole kardiovaskularnih bolesti u Republici Srbiji do 2020. godine. Službeni glasnik RS. 2010;(11):1-45. Dostupno na: https://extranet.who.int/ncdccs/Data/SRB_Be4_Nacionalni%20program%20prevencije,%20lecenja%20i%20kontrole%20kardiovaskularnih%20bolesti%20u%20Republici%20Srbiji%20do%202020.pdf
SCORE2 working group and ESC Cardiovascular risk collaboration.Eur Heart J. 2021 Jul 1;42(25):2439-2454. doi: 10.1093/eurheartj/ehab309.PMID: 34120177
Lloyd-Jones DM, Leip EP, Larson MG, Vasan RS, Levy D. Novel approach to examining first cardiovascular events after hypertension onset. Hypertension. 2005 Jan;45(1):39-45. doi: 10.1161/01.HYP.0000149106.89470.13. Epub 2004 Nov 15. PMID: 15545512. 52.Jackson R, Lawes CM, Bennett DA, Milne RJ, Rodgers A. Treatment with drugs to lower blood pressure and blood cholesterol based on an individual's absolute cardiovascular risk. Lancet. 2005 Jan 29-Feb 4;365(9457):434-41. doi: 10.1016/S0140-6736(05)17833-7. PMID: 15680460.
World Health Organization. (2007). Prevention of cardiovascular disease : pocket guidelines for assessment and management of cardiovascular risk : (WHO/ISH cardiovascular risk prediction charts for the European Region). World Health Organization. https://iris.who.int/handle/10665/43784
Kane SP. ASCVD Risk Calculator: 10-Year Risk of First Cardiovascular Event Using Pooled Cohort Equations (PCE). ClinCalc: https://clincalc.com/cardiology/ascvd/pooledcohort.aspx. Updated September 6, 2025. Accessed September 21, 2025.
Dasa O, Smith SM, Pepine CJ. Ischemic Heart Disease. Elsevier BV; 2024. page 363–76
Трефаненко ИВ, Hrechko SI, Reva T, Shumko GІ, Shuper VO. Modern approaches to pharmacotherapeutic tactics in managing patients with acute forms of ischemic heart disease. 2023;10:45–52.
Neumann FJ, Sousa-Uva M, Ahlsson A, et al. 2018 ESC/EACTS Guidelines on myocardial revascularization. Eur Heart J. 2019;40(2):87-165. doi:10.1093/eurheartj/ehy394
Fernández Coronado RO, Olortegui Yzu AR. Efectividad de la prevención terciaria en la calidad de vida y control de los factores de riesgo en pacientes con cardiopatía coronaria isquémica. Archivos peruanos de cardiología y cirugía cardiovascular [Internet] 2023;4:88–95. Dostupno na: https://apcyccv.org.pe/index.php/apccc/article/download/323/481
